گردشگری پایدار، با اتکا بر مفهوم توسعه‌ی پایدار، می‌خواهد صنعت گردشگری در عین سوددهی اقتصادی، کم‌ترین تاثیر را بر جامعه میزبان و محیط زیست داشته باشد.
در قرن بیست و یکم، پیشرفت فناوری موجب می‌شود تا وقت انسان بیش از پیش آزاد شود و زمان بیشتری داشته باشد. به همین دلیل این قرن، قرن صنعت گردشگری نام گرفته است. به دلیل زیر ساخت‌های فناوری، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایجاد شده در قرن بیست و یکم، پدیده گردشگری یک واقعیت اجتناب‌ناپذیر در رفتار و عمل انسان برای ارضای روح کنجکاو او خواهد بود.
گردشگری همواره اثراتی را بر محیط‌زیست و جوامع مقصد می‌گذارد. این اثرات هم مثبت هستند و هم منفی. ولی توسعه گردشگری، بدون مدیریت اثرات آن، میتواند باعث آسیب به محیط‌زیست، فرهنگ و جامعه میزبان باشد. توسعه گردشگری پایدار، با مدیریت اثرات گردشگری بر محیط‌زیست، اقتصاد و جامعه مقصد، منابع مقصد را حفظ نموده و حتی باعث ارتقای آن‌ها نیز می‌شود.
گردشگری به‌عنوان یکی از منابع در آمد و ایجاد اشتغال در سطح محلی میتواند راه‌حلی برای توسعه اقتصادی باشد. گردشگری به ویژه در زمانی که سود فعالیت‌های دیگر بخش‌های اقتصادی در حال کاهش باشد، جایگزین مناسبی برای آن‌ها و راهبردی برای توسعه است. امروز صنعت گردشگری به اندازه ای در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها اهمیت دارد که اقتصاد دانان آن را «صادرات نامریی» می‌نامند.
صنعت گردشگری از صنایعی است که در سال‌های اخیر به سرعت گسترش یافته و در ردیف یکی از بزرگ‌ترین منابع درآمد جهان در آمده است. همچنین باید افزود که چرخه بزرگ پولی که به‌طور غیرمستقیم که دور محور صنعت گردشگری می‌چرخد، به مراتب مهم‌تر از درآمدهای مستقیم بر اقتصاد جهانی تاثیرگذار است. برای همین موضوع باید بر توسعه پایدار گردشگری تاکید داشت.
انتخاب شعار یا نماد در دنیای صنعتی بیش از آنکه هدفی تجاری را دنبال کند، هدفی فرهنگی است. در حقیقت انتخاب شعار تلنگری است برای توجه بیشتر و تمرکز روی موضوعات خاص، در این راستا گردشگری هم به‌عنوان شاخه‌ای میان رشته‌ای از انتخاب شعار برای اهداف بلند مدت و میان مدت خود بی‌بهره نیست و هرساله برای توجه بیشتر به اجزای گردشگری و موضوعات مرتبط و کمتر دیده شده درگردشگری از سوی سازمان جهانی جهانگردی شعاری برای روز جهانی جهانگردی (پنجم مهر) انتخاب می‌شود.
گاهی گردشگری ابزاری برای صلح و گفتگوی میان تمدن‌ها و گاهی گردشگری پیوند دهنده فرهنگ‌ها می‌شود. میزان سفر گردشگران در نمودارهای جهانی نشان می‌دهد که از ۲۵ میلیون نفر در سال ۱۹۵۰ به ۲۷۸ میلیون نفر در سال ۱۹۸۰، یک میلیارد و ۱۸ میلیون نفر در سال ۲۰۱۶ رسیده است و انتظار می‌رود این رقم در سال ۲۰۳۰ به یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون نفر برسد.
با گسترده‌تر شدن صنعت گردشگری در مناطق مختلف جهان، برخی از کشورهای پیشرو در این صنعت با مسائلی ناشی از آثار نامطلوب بر منابع طبیعی، محیط زیست ، آلایندگی‌ها، الگوی مصرف و نظام‌های اجتماعی مواجه شده‌اند. امروزه با افزایش شمار گردشگران در سطح جهان و با هدف حفظ، حراست و حمایت از محیط زیست، ساختارهای اجتماعی، فرهنگ‌ها و آداب‌و‌رسوم، مفهوم تازه «گردشگری پایدار» مورد توجه عده زیادی قرار گرفته است. با رعایت گردشگری پایدار می‌توان تا حد ممکن به نکات مثبت گردشگری افزود و از نکات منفی آن کاست. توسعه پایدار شرط اساسی تامین زندگی امن و پایدار است که به منظور به حداقل رساندن اتلاف منابع، تخریب محیط زیست، و بی‌ثباتی اجتماعی تلاش می‌کند. توسعه پایدار، توسعه‌ای است که نیازهای نسل کنونی را بدون به مخاطره انداختن نسل‌های آینده، تامین می‌کند.
از آنجایی که گردشگری ارتباط مستقیم با انسان، فرهنگ و منابع دارد، مقوله‌ای به‌عنوان توسعه پایدار گردشگری در دهه‌های گذشته در جهان شکل گرفته است. توسعه پایدار گردشگری نیازمند صبر، تلاش و تعهد دراز مدت است. برای دستیابی به توسعه پایدار گردشگری به شاخص هایی اکولوژیکی، اقتصادی، اجتماعی، نهادی و فرهنگی که این شاخص‌ها در ارتباط با یکدیگر بوده و تاثیر متقابلی بر هم دارند، نیاز است.
گردشگری پایدار به معنای بازدید گردشگری از یک مکان یا مقصد و آسیب نرساندن یا هرچه کمتر آسیب رساندن و به‌طور کل حفظ آن است. گفته می‌شود از آنجایی که هر صنعتی پیامدهایی دارد، گردشگری نیز هرگز به‌طور کامل پایدار (یا بدون اثر) نخواهد، بود، ولی دست‌کم میتواند در جهت پایدارتر وسازگارتر شدن با محیط گام بردارد. اهمیت موضوع گردشگری پایدار در سطح جهان به‌اندازه‌ای است که سال ۲۰۱۷ میلادی از سوی سازمان جهانی جهانگردی به‌عنوان سال جهانی «گردشگری پایدار: ابزاری برای توسعه» برگزیده شد.
به گفته‌ی دبیر کل سازمان جهانی گردشگری تعیین سال ۲۰۱۷ به نام «سال جهانی گردشگری پایدار: ابزار توسعه» فرصتی است بی‌نظیر برای کمک بیشتر گردشگری به تحقق مفهوم پایداری (از هر سه جنبه‌ی اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی) و موجب می‌شود آگاهی عمومی نسبت به ابعاد صنعتی که ارزش حقیقی آن اغلب دست کم گرفته می‌شود، افزایش یابد. ۱۱ درصد از آمار اشتغال (مستقیم یا غیرمستقیم) در جهان متاثر از صنعت گردشگری است. تبلیغات فراوان و آمارهای جذاب از میزان کسب درآمد کشورها و اشتغال‌زایی ناشی از گردشگری، کشورها، مناطق دورافتاده و کمتر توسعه‌یافته را هرچه بیشتر به فکر سرمایه‌گذاری در این زمینه می‌اندازد.
اما برخی از خبرها و آسیب‌های اکولوژی و منابع در سطح جهانی نشان می‌دهد که سیاست‌گذاران و سرمایه‌گذاران کشورها در حفظ و حراست از منابع گردشگری موفق نبوده‌اند و لذا شکی نیست که متولیان و سیاست‌گذاران با همکاری ویژه کارشناسان، سرمایه‌گذاران بخش خصوصی و دولتی بر استحکام و توجه به منابع گردشگری تلاش کنند. چرا که در آینده‌ای نه چندان دور، ابزاری برای توسعه در دست نخواهند داشت، مگر با بهره گرفتن از شعار گردشگری پایدار؛ ابزاری برای توسعه هرچه بیشتر اقتصاد.
اصول گردشگری پایدار را می‌توان به شرح زیر بیان کرد:
استفاده از ماهیت پایدارگونه منابع: حفظ و استفاده از منابع (طبیعی، اجتماعی و فرهنگی) بسیار حائز اهمیت و به معنای تجارت دراز مدت است.
کاهش بیش از حد مصرف و اتلاف: که جلوی هزینه‌های بازسازی زیان‌های دراز مدت را گرفته و به کیفیت گردشگری کمک می‌کند.
حفظ تنوع: حفظ و ارتقای تنوع طبیعی، اجتماعی و فرهنگی برای پایداری دراز مدت گردشگری اهمیت ویژه دارد و پایگاه انعطاف‌پذیری را برای گردشگری به وجود می‌آورد.
برنامه‌ریزی: توسعه گردشگری که وارد یک چارچوب برنامه‌ریزی راهبردی محلی و ملی شده و تاثیرات محیط زیست را مد نظر قرار می‌دهد تا ماندگاری دراز مدت گردشگری را افزایش می‌دهد.
حمایت از نظام اقتصاد محلی: گردشگری که تعداد زیادی از فعالیت‌های اقتصادی محلی را مورد حمایت و تحت پوشش خود و ارزش‌ها و هزینه‌های محیط زیست را مد نظر قرار می‌دهد. علاوه بر حمایت از این نظام‌های اقتصادی جلوی تخریب محیط زیست را می‌گیرد.
مشارکت اجتماع‌های محلی: مشارکت کلی اجتماع‌های محلی در بخش گردشگری نه تنها به نفع خود آن‌ها و محیط زیست است، بلکه نوع تجربه گردشگری را بهبود می‌بخشد.
مشاوره با افراد صاحب منفعت و عموم مردم: مشاوره بین صنعت گردشگری و اجتماع‌ها، سازمان‌ها و نهادهای محلی مهم است، البته در صورتی که کنار هم کار کنند و اختلاف نظر در منافع را کنار بگذارند.
آموزش خدمه: آموزش خدمه که گردشگری پایدار را وارد روش‌های اشتغال می‌کند و در کنار آن استخدام خدمه محلی در تمامی مقاطع، سبب بهبود کیفیت گردشگری می‌شود.
مسئولیت بازاریابی صنعت گردشگری: از آنجا که بازاریابی، اطلاعات کاملی را در اختیار گردشگران قرار می‌دهد، نه تنها سبب افزایش احترام نسبت به محیط فرهنگی، اجتماعی و طبیعی نواحی دیدنی می‌شود، بلکه رضایت مشتری را نیز افزایش می‌دهد.
انجام تحقیق: پژوهش در حال پیشرفت و نظارت برآن از طریق صنعت با استفاده از تجزیه و تحلیل و جمع‌آوری موثر اطلاعات نه تنها به انسان در حل وفصل مشکلات گردشگری یاری می‌رساند، بلکه مزایایی را برای مقاصد، صنعت و مشتریان در بر خواهد داشت.
جامعه جهانی کنونی متوجه این موضوع شده که گردشگری با شتاب باورنکردنی در حال توسعه و فراگیر شدن است. در نتیجه افزایش آگاهی افراد از تاثیرات محیطی، فرهنگی و اقتصادی گردشگری بر مقصدها باعث ایجاد نگاهی پایدار به شکل تئوری و عملی در مدیریت گردشگری شده است.
جامعه‌ی بین‌المللی در دهه ۱۹۶۰ میلادی به مسئله‌ی مهم توسعه‌ی پایدار علاقه‌مند شد و نگرانی‌هایی در زمینه‌ی تعادل بین توسعه‌ی اقتصادی و توسعه‌ی اجتماعی مطرح شد. سازمان ملل در سال ۱۹۸۴ میلادی، کمیسیون جهانی محیط و توسعه را تشکیل داد که این کمیسیون بیانیه‌ای با عنوان «آینده مشترک ما» (Our Common Futue) منتشر کرد که تعریف مشخصی برای توسعه پایدار ارائه کرد:
«توسعه‌ای که بتواند نیازهای نسل فعلی را برآورد کند، بدون آن که توانایی نسل‌های آتی را در تامین نیازهای‌شان به مخاطره اندازد»
جلسات مربوط به توسعه‌ی پایدار در سطح جهانی ادامه داشت تا در نشست سال ۱۹۹۲ در شهر ریودوژانیروی برزیل، «دستورکار ۲۱» به‌عنوان دستورالعملی بین‌المللی برای توسعه پایدار تصویب شد و به امضای رهبران ۱۸۲ کشور جهان رسید. گردشگری در مفهوم پایداری در برگیرنده تفسیر معنایی خاص خود است. در این میان به وجود آمدن این مفهوم در ادبیات گردشگری حاصل تلاش در دستیابی به توسعه پایدار در تمامی زمینه‌های توسعه است. به ویژه بعد از اجلاس زمین در در ریودوژانیرو که دولت‌ها را به سمت توسعه‌ای پایدار هدایت کرد که حداقل زیان و لطمه را بر محیط زیست وارد کند. دستور جلسه این اجلاس جهانی درواقع شامل مجموعه‌ای از طرح‌ها عملی مفصل بود که نقش هر کشور در رسیدن به توسعه پایدار بیان می‌کرد. از این رو بر مبنای دستور این جلسه از سوی سازمان‌های بین‌المللی گردشگری در سطح جهان «دستور جلسه ۲۱ برای گردشگری» منتشر شد که در آن نیاز به رسمیت شناختن نقش گردشگری را در فرایند توسعه مناسب گوشزد می‌کرد. این دستور جلسه ضرورت طرح عملی برای سازمان‌های گردشگری را در راستای به عمل در آوردن اصول گردشگری پایدار را پیش می‌کشید. به دنبال این روند اولین کنفرانس جهانی گردشگری پایدار در سال ۱۹۹۵ در مادرید برگزار شد.
برخی از نکات مطرح شده در کنفرانس مادرید پیرامون گردشگری پایدار عبارت بودند از:
توسعه گردشگری باید براساس معیارهای پایداری باشد. به این معنا که مسائل اکولوژیکی در بلند مدت، مسائل اقتصادی و تعهدات لازم نسبت به جنبه‌های اجتماعی و اخلاقی باید رعایت شود.
ماهیت پایداری گردشگری مستلزم محیط‌های طبیعی، فرهنگی و انسانی است.
گردشگری باید جنبه‌های فرهنگی، ارزشی و عناصر سنتی جوامع محلی را مد نظر داشت باشد.
به‌طور‌کلی این تلاش‌ها نشان از آن دارد که گردشگری بتواند در پردازش توسعه پایدار راهکاری عملی را شکل دهد. از این رو هدف اصلی در بسط معنایی گردشگری پایدار پیرامون ارائه روش‌های منطقی در بهره‌گیری از منابع طبیعی و انسانی و جلوگیری از به کارگیری غیرعلمی این منابع است. توسعه پایدار گردشگری دارای دو جنبه حفاظت از محیط زیست و منابع و میراث فرهنگی جوامع است. از این رو گردشگری پایدار باید با سیاست مشخص و مدونی به اجرا در بیاید تا بتواند حرکت امیدبخشی را در توسعه همه جانبه‌ی فضاهای جغرافیایی تضمین کند. گردشگری پایدار برای کارایی بالاتر در این زمینه دارای اصولی است که هماهنگ‌کننده اهداف و راهکارهای عملی مسیر خواهد بود.
با اینکه گردشگری مقوله‌ای محوری در این دستورکار نبود، ولی بسیاری از دولت‌ها، توسعه پایدار را به شکلی موفق در توسعه گردشگری به کار گرفتند. زیرا گردشگری پدیده‌ای است که از منابع طبیعی، فرهنگی و انسانی استفاده می‌کند و باید به بخشی از تلاش جهانی برای دستیابی به توسعه پایدار تبدیل شود. سازمان جهانی جهانگردی در سال ۲۰۰۴ میلادی اصول بنیادی را برای گردشگری پایدار معرفی کرد که جنبه‌های اقتصادی، محیطی، اجتماعی و فرهنگی گردشگری را دربر می‌گرفت. گردشگری پایدار به حساب می‌آید که:
از منابع طبیعی به‌طور بهینه استفاده کند.
به اصالت اجتماعی و فرهنگی اجتماعات میزبان احترام بگذارد.
فعالیت‌های اقتصادی بلند مدت و سودآور را تضمین کند و منافع اجتماعی و اقتصادی تمامی افراد صاحب منفعت را مد نظر قرار دهد.
این دستورالعمل‌ها برای گردشگری بسیار پراهمیت و مفید هستند و باید این نکته را ذکر کنیم که برای سازمان جهانی جهانگردی برای پایداری اجتماعی و فرهنگی و پایداری محیط به یک اندازه اهمیت قائل است.
هرچند امروزه نگاه‌ها به این سمت است که برای حفظ منابع گردشگری برای نسل‌های آینده، گردشگری باید پایدارتر شود، اما چالش‌های بسیار زیادی برای پیاده‌سازی راهبردهای گردشگری پایدار وجود دارد.
